Eerste hulp bij klokkenluiders

1. Wat moet de school doen voor klokkenluiders?

Klokkenluiders zijn personeelsleden die hebben ontdekt dat er iets in de organisatie zo grondig verkeerd gaat dat de samenleving er last van heeft. Wanneer de klokkenluider geen gehoor krijgt bij het schoolbestuur of de raad van toezicht, is er een ander luisterend oor nodig. Elke organisatie met meer dan vijftig personeelsleden moet sinds juli een zogeheten interne meldregeling opstellen, die je ook de klokkenluidersregeling kunt noemen. Er moet in elk geval in staan bij wie de klokkenluider binnen de organisatie terecht kan; en zo’n vertrouwenspersoon kan niet een directielid zijn of een medewerker van personeelszaken. Kleine schoolbesturen hoeven dus van de wet geen klokkenluidersregeling te treffen, maar het mag natuurlijk wel.
In het voortgezet onderwijs moeten de meeste schoolbesturen al een klokkenluidersregeling hebben. Dat is namelijk sinds 2015 een lidmaatschapseis van de werkgeversvereniging vo-raad, die ook een model beschikbaar stelt. Het primair onderwijs is nog niet zo ver. Alleen VOS/ABB heeft voor leden een vrijwillig modelreglement, gebaseerd op de tekst van de vo-raad. Daar valt nog een hoop te winnen. Als er een regeling is, moet die natuurlijk wel bekend zijn bij personeel, leerlingen en ouders; een uitgelezen onderwerp voor de schoolgids en de website.

2. Hoe kunnen medezeggenschappers meepraten?

Pijnlijk juridisch punt: de nieuwe wetgeving over klokkenluiders geeft wel een formele positie aan ondernemingsraden, maar niet aan medezeggenschap in het onderwijs. Terwijl de ondernemingsraad instemmingsrecht heeft op de procedure rond het omgaan met de melding van een misstand, staat de mr met lege handen. De AOb heeft het ministerie van Onderwijs gevraagd om dit te herstellen via een aanvulling op de Wet medezeggenschap op scholen, omdat het formele gemis tot problemen kan leiden als er een geschil van komt. De mr kan nu wel wat doen, allereerst via het initiatiefrecht door het onderwerp te agenderen voor de overlegvergadering. Het is aan te raden om het instemmingsrecht op de klokkenluidersafspraken vast te leggen in het medezeggenschapsreglement; dan is de zaak formeel netjes afgekaart. Argument voor het geval de overlegpartner tegenstribbelt: de Wms geeft de mr al instemmingsrecht op regelingen over klachtrecht. Dat recht is nauw verwant aan klokkenluiden. En het modelreglement van de vo-raad voor het voortgezet onderwijs gaat uit van instemming door de mr.

3. Wat te doen als het bestuur geen stappen wil zetten?

De kop in het zand steken is nooit verstandig. Als een bestuur niets wil regelen, bijvoorbeeld in de gedachte dat er ‘bij ons’ nooit aanleiding zal zijn voor klokkenluiden, is het formeel in overtreding en zeker risicovol bezig. Komt er toch een keer een klokkenluiderskwestie, dan staat het bestuur al meteen op achterstand. De gmr kan daar af en toe beleefd op wijzen, maar heeft nog geen methode om een regeling af te dwingen.

4. Als een klokkenluider zich bij de mr meldt, wat dan?

De klokkenluider is bij de mr niet aan het goede adres, maar verdient wel een luisterend oor. De medezeggenschapsraad kan niet optreden als vertrouwenspersoon. Onderzoek naar ernstige misstanden met maatschappelijke gevolgen gaat de capaciteit van mr-leden te boven. Heeft de school geen vertrouwenspersoon of blijft de misstand in stand na de interne melding bij de vertrouwenspersoon, dan kan de mr de klokkenluider verwijzen naar de Onderwijsinspectie.

5. De inspectie, is die er ook al voor klokkenluiders?

Ja, het is zelfs de eerste instantie waar onderwijspersoneel zich moet melden als het niet lukt een misstand binnen de organisatie aan te pakken. De inspectie ziet meldingen van klokkenluiders als urgente signalen, schreef minister Bussemaker dit jaar nog aan de Tweede Kamer. De inspectie beschermt de klokkenluider en komt via het gebruikelijke toezicht snel in actie om de gesignaleerde misstand recht te zetten. Dat is in elk geval de belofte.

6. En hoe zit het met het Huis voor Klokkenluiders?

Die onafhankelijke instelling heeft adviseurs om werkgerelateerde misstanden te bespreken en samen na te gaan welke actie er mogelijk is. Gaat het om onderwijs, dan zal het Huis allereerst adviseren om de Onderwijsinspectie in te schakelen. Als dat geen resultaat oplevert, kan het Huis voor Klokkenluiders zelf onderzoek doen, zowel naar de misstand als naar de bescherming van de klokkenluider door de werkgever tegen nadelige gevolgen van de melding. Blijkt er inderdaad iets ernstigs aan de hand, dan schrijven de onderzoekers een rapport met bevindingen en aanbevelingen. In geanonimiseerde vorm wordt dat document openbaar gemaakt. Het Huis voor Klokkenluiders heeft een eigen modelreglement en werkt nog aan een handreiking.

7. Klachtrecht, geschillenprocedure, klokkenluiden. Is dat allemaal naast elkaar nodig?

Je zou inderdaad bijna denken dat het onderwijs van narigheid aan elkaar hangt en zo is het natuurlijk niet. Klachtrecht is er voornamelijk voor ouders en leerlingen die zich onheus behandeld voelen door de school. Het gaat dan om individuele kwesties waar meestal geen structurele misstand onder schuilt. Geschillenprocedures zijn de volwassen methode om een uitweg te vinden als er geen compromis bereikbaar is bij uiteenlopende opvattingen tussen mr en overlegpartner. De geschillencommissie hoort de opvattingen en hakt de knoop door.
Klokkenluiden wordt noodzakelijk als er binnen de organisatie misstanden spelen die het daglicht niet kunnen verdragen en die dan ook worden toegedekt voor de buitenwereld. Denk aan fraude, milieudelicten, gesjoemel met diploma’s. Werknemers zien zulke misstanden doorgaans het eerst.

8. Is klokkenluiden veilig?

Elke klokkenluider neemt risico’s. Hoezeer procedures en wetten er ook op hameren dat de klokkenluider geen schade mag ondervinden van meldingen die hij te goeder trouw doet, in de praktijk komen er wel degelijk problemen voor. Ook dat is een punt waar de personeelsgeleding in de mr alert op kan zijn en waar de raad aandacht voor kan vragen.

Website: huisvoorklokkenluiders.nl
Aanvragen voorbeeldregeling kenniscentrum@huisvoorklokkenluiders.nl