Wie is aan zet bij veranderingen op school, de medezeggenschap of het collectief van leraren via het professioneel statuut? Negen vragen en antwoorden over invloed, achterban, zeggenschap en vernieuwingsdrift.

We hebben al medezeggenschap, waarom dan ook nog een professioneel statuut?

Voor de hele schoolbevolking is er medezeggenschap, dus inclusief ouders en bij het voortgezet onderwijs ook de leerlingen. De personeelsgeleding in de mr omvat alle medewerkers. Maar er spelen ook specifieke zaken rond de professionele autonomie van de leraren. Om die groep voldoende invloed te geven is het professioneel statuut in het leven geroepen. In dat document staan afspraken tussen de groep leraren en het bevoegd gezag over de professionele ruimte van de leraar. Die is immers geen slaafse uitvoerder van alles wat er in het schoolplan en allerlei protocollen staat, maar moet altijd kunnen inspelen op bijzondere situaties in de klas. Zo neemt de leraar in het lokaal dagelijks beslissingen over de pedagogisch-didactische aanpak, de omgang met de lesstof, de beoordeling van prestaties, contact met ouders en de inzet van assistentie.

Wij hebben zo’n statuut niet, hoe kan dat?

De school overtreedt dan de wet: het statuut is een verplichting van primair onderwijs tot en met mbo. Volgens de laatst bekende steekproefcijfers heeft meer dan de helft van de scholen nog geen statuut, terwijl dat al moet sinds 2018. Die nalatigheid moet opvallen bij de inspectie van het onderwijs, maar die zwijgt erover in het laatste jaarverslag. Het is juist tijd om daadkrachtig te reageren, bepleit AOb-bestuurder voortgezet onderwijs Jelmer Evers: “De inspectie moet erop toezien, maar ze doen het niet. Het gaat om meer dan de check of er een statuut bestaat. Alleen met papier is de professionele autonomie niet op orde, het moet een levend document zijn dat in de school wordt gebruikt en getoetst.”

Wat te doen als er geen professioneel statuut is?

Formeel gezien moet het schoolbestuur als bevoegd gezag in actie komen. Gebeurt dat niet, dan kunnen de lerarenteams aan de bel trekken. Blijft elke actie uit, dan kan de medezeggenschapsraad de zaak aan de orde stellen, zowel bij de achterban als aan de overlegtafel. Het initiatiefrecht geeft daar alle ruimte voor. Inhoudelijk kan de mr zich echter niet met het statuut bemoeien. Het stelsel van afspraken is een exclusief domein van de leraren en het bevoegd gezag.

Hoe zijn die leraren dan georganiseerd?

De ene school spreekt van een lerarencollectief, de andere van een beraad of simpelweg de lerarenvergadering. In het primair onderwijs is er altijd het team. De wet laat de professionals, de schoolleiding en het bestuur vrij om dit naar eigen inzicht te regelen. Vergaderen met honderd leraren is een uitdaging, dus een werkgroep die zaken voorbereidt ligt dan voor de hand. Zo’n werkgroep moet net als de medezeggenschap wel alert zijn op draagvlak bij de achterban.

Wanneer kunnen statuut en medezeggenschap met elkaar in conflict komen?

Altijd, want er zijn nogal wat zaken waar de bevoegdheden elkaar deels overlappen. Professionele inspraak en zeggenschap van leraren op het uitoefenen van hun beroep kan botsen met opvattingen bij de mr. Bekend voorbeeld is het invoeren van een nieuwe methode. Aangezien dat onderdeel van het schoolplan is, heeft de mr instemmingsrecht. Maar het is ook typisch een kwestie waar leraren professionele ruimte moeten hebben. In de praktijk zal de mr hier meestal de opvatting van de leraren volgen, als die tenminste voldoende zeggenschap hebben gehad.

Moeilijker wordt het bij grote vernieuwingen van het onderwijsconcept, meestal aangestuurd door nieuwe bestuurders onder druk van omstandigheden zoals een teruglopend leerlingenaantal of een fusie. Onderwijsbestuurders weten inmiddels wel dat ze zonder instemming van de medezeggenschap niet ver komen bij zo’n project, maar hebben niet altijd voldoende aandacht voor de relatie met leraren via het professioneel statuut. Als de communicatie tussen mr en achterban niet op orde is, kunnen er ongelukken gebeuren. Evers: “We zien weleens dat de voorstellen uitgebreid zijn behandeld met de medezeggenschap, maar dan is de zaak rond en blijkt dat leraren zich toch overvallen voelen.”

Is de medezeggenschap dan sterker dan het statuut?

Als het professioneel statuut ontbreekt is het voor leraren moeilijk om te weten wanneer zij aan het woord zijn over onderwijsvernieuwingen. Leden van de mr zijn gekozen, dus ze mogen handelen zonder last of ruggespraak, maar ze zitten er wel namens de collega’s en ze moeten daar dus informatie geven en halen. Evers: “De relatie tussen statuut en medezeggenschap is niet standaard goed geregeld. Voor je aan vernieuwingen begint moet je echt de achterban raadplegen. Gebeurt dat niet en rolt er toch een besluit uit, dan komt dat voor de leraren als een verrassing. Met het risico dat er verzet ontstaat en het conflict in de krant komt. Het is echt beter om dat voor te zijn. Bespreek de voorgenomen vernieuwing met iedereen totdat je een gedragen en genuanceerd besluit hebt. Dat kan misschien minder scherp zijn dan het oorspronkelijke radicale idee, maar je hebt meer kans op succes dan bij het najagen van een persoonlijke visie.”

Heeft de medezeggenschap nog wel iets te vertellen als het lerarenteam al akkoord is gegaan?

Ja, maar op een abstracter niveau. Er zijn heel wat onderwerpen die niet alleen de leraren aangaan, daar zorgen de regels van medezeggenschap voor voldoende betrokkenheid van ouders, leerlingen en personeel. De wetgever heeft de grenzen tussen statuut en medezeggenschap vaag gelaten. Duidelijkheid zal in de praktijk moeten groeien.

In het lerarenteam worden we het niet eens, wat moet er dan gebeuren?

Stemmen is een optie: laat de meerderheid beslissen. Is dat ongewenst, dan kunnen de deelnemers doorpraten, een bemiddelaar inzetten die een compromis zoekt of het betwiste onderwerp in handen leggen van de medezeggenschap.

De schoolleiding negeert afspraken in het statuut, wat nu?

Het lerarenberaad heeft geen instrumenten om naleving van afspraken af te dwingen. In deze tijd van personeelstekorten neemt de school wel een risico door leraren tegen de haren in te strijken: solliciteren is altijd een optie.

De medezeggenschapsraad kan in sommige gevallen wel optreden als de schoolleiding afspraken niet nakomt, zeker als die afspraken met het lerarenberaad een relatie hebben met kwesties waar de mr bevoegdheden heeft voor instemming of advies. Goed contact tussen de hoeders van het professioneel statuut en de medezeggenschap is dus altijd aan te raden.

Lees hier meer, inclusief een voorbeeldstatuut voor AOb-leden.